فقه اماميه، از گاه پيدايش تاكنون هماره روبه تكامل و گسترش بوده است. پس از انقطاع عصر تشريع و قانونگذاري و آغاز غيبت كبراي امام عصر (عج) ــ در سال 329 ق ــ فقيهان ما به فتواي به نصوص و روايات بسنده ميكردند و از اظهار ديدگاه خويش خودداري ميورزيدند و اين به دليل نزديكي زمان مردم به زمان ائمهاطهار ــ عليهم السلام ــ و فراوان بودن قرائن حاليه و مقاميه در روايات بود. فقه الرضا، المقنع، الهدايه (شيخ صدوق) و نهايه (شيخ طوسي) از اين قبيل است. سپس در زمان شيخ مفيد و شيخ طوسي تا عصر ابن ادريس حلي، محقق حلي و علامه حلي فقه بارور شد و شكوفا گرديد و روبه گسترش نهاد و با فكر و نظر توأمان گشت و فقهي عميق و دقيق، مبتني بر دليل قرآن و حديث و عقل، با غنايي بسيار و پاسخگوي مشكلات بشر در همه زمانها و مكانها پديد آمد و بر دامنه آن تا اين زمان افزوده گشته است.
در ميان كتابهاي فقهي اماميه، كتاب ارزنده و گرانسنگ «شرايع الاسلام في مسائل الحلال و الحرام» نوشته فقيه بزرگ قرن هفتم، ابوالقاسم نجمالدين جعفربن حسن بن يحيي بن حسن بن سعيد هذلي حلي (602 ــ 676 ق) از معروفترين و برترين آنها است و اين به سبب ويژگيهاي بيهمانند اين كتاب است. همچون:
1ــ تبويب زيبا (شامل عبادات، عقود، ايقاعات و احكام)
2ــ ترتيب احكام (شامل واجبات، مستحبات، مكروهات و محرمات)
3ــ جامع بودن ابواب فقه (شامل 52 كتاب فقهي از طهارت تا ديات)
4ــ كثرت فروعات، نثر زيبا و قلم شيوا
اين مزايا باعث شد كه اين كتاب، رايجترين و استوارترين متن فقهي امامي قرار گيرد و به يمن شرح و تفسير آن، از زمانهاي گذشته تاكنون مجموعهاي ارزنده و گرانسنگ ازتراث فقهي شيعه در دسترس ما قرار گرفته است. (ببينيد: الذريعة 13/ 316 ــ 332، كتابشناسي شروح شرايع الاسلام، ناصرالدين النصاوي، مجله مشكاة، ش 43، (تابستان سال 1373، ص 229 ــ 197)
گروهي از آنها شرح كامل شرايع است. مثل: جواهرالكلام، هدايةالانام، منتهي مقاصد الانام و گروهي از آنها شرح بخشي از شرايع است كه شمار آنها نيز بسيار ميباشد، از جمله كتاب ارزنده «القصاص علي ضوء القرآن والسنة».
اين كتاب تقريرات درس خارج فقه مرحوم آيتاللهالعظمي مرعشي (ره) است كه به خامه حجةالاسلام سيدعادل علوي به رشته تحرير در آمده است.
باطلوع فجر پيروزي انقلاب اسلامي، و پيدايش حكومت جمهوري اسلامي، و نويد پياده شدن احكام حياتبخش اسلام، موضوع درس مراجع تقليد حوزه علميه قم تغيير يافت و به بحث از مسائل جزايي اختصاص پيدا كرد. مرحوم آيت الله العظمي گلپايگاني به بحث از كتاب قضا و سپس كتاب حدود (كه تقريرات هر دو درس به چاپ رسيده است)، و مرحوم آيتاللهالعظمي مرعشي نجفي به بحث از مسائل كتاب قصاص ــ كه به فرموده قرآن كريم، حيات جامعه در گرو اجراي آن است «ولكم فيالقصاص حياةيا اولي الالباب» ــ پرداخت (نيز مرحوم آيت الله مدني كاشاني دو كتاب: القصاص للفقهاء و الخواص و كتاب الديات راتاليف نمود).
از آنجا كه تاكنون، به جز كتابها و رسالههاي فتوايي مرحوم آيت الله مرعشي، كتابي كه در برگيرنده آرا و نظرات فقهي استدلالي معظم له باشد در دسترس نبود، نشر اين كتاب، بسيار سودمند و پر ارزش است كه علاوه بر غناي محتوا، شيوه فقهي ايشان نيز نمايان ميشود.
در اين كتاب، مرجع فقيد شيعه با بهرهگيري از دانش سرشار خويش، به تبيين مسائل فقهي پرداخته و در خلال آن از طرح مباحث كلامي، تاريخي، حديثي، اصولي و رجالي مضايقه نكرده و درسي شيرين و خواندني را ارائه داده است. از جمله آن مطالب عبارتند از:
شهرت و اجماع 1/ 341 ــ 342، قاعده قرعه 1/151 ــ 153، فرق بين عموم و اطلاق 2/ 295، استصحاب وجودي و اصل مثبت 2/ 411
احكام محجور و مفلّس 2/ 420 ــ 421
اقسام كفار 1/ 262، اقسام تناسخ 1/262، شبهه سم خوردن ائمهاطهار(ع) 1/72 ــ 74
عمروبن شمر 1/222 ــ 223، مرسلات احاديث 1/360، فقهالرضا2/361، ابان بن عثمان 2/488 ــ 490، خبر ظريف بنناصح 2/ 239 ــ 243، اسناد برخي از احاديث 2/ 470 و 481 ــ 482، 3/170 ــ 171 عبدالرحمنبن سيابه 3/323، دعائمالاسلام 3/197، عليبن ابيحمزه بطائني 3/177 ــ 178
مقرر محترم نيز، با پيگيري مطالب و با كوششي در خور تحسين به خوبي مطالب استاد را تقرير كرده ــ به گونهاي كه حتي كلمهاي از بيانات آيتاللهنجفي مرعشي فوت نشده است ــ و با استفاده از كتابهاي فقهي عامه و خاصه ــ خصوصا جواهر الكلام ــ مطالب ايشان را تكميل كرده و توضيح داده است.
وي در پاورقيها با رنجي كه بر خويش خريده، به مطالب علميبسيار اشاره كرده و آنها را روشن ساخته است، مانند: اصل: 1 / 101 ــ 102، تنقيح مناط: 1/107، عده ثقةالاسلام كليني: 1 / 115، ربيعةالرأي 1/321، سهل بنزياد 1/ 427 ــ 428، شريف العلماء 1/341، سيد حسن صدر 1/ 361، حريز بن عبدالله سجستاني: 2/ 468 ــ 469، سورة بن كليب و حذيفة بن منصور: 2/ 478 ــ 479، قسامه: 2/ 126 ــ 139.
محقق و مقرر گرامي، در فهرست منابع نام 44 كتاب فقهي و حديثي شيعه و سني ــ مورد استفادهاش ــ را ذكر كرده و در ادامه نام كتابهاي فقهي سني، زيدي و اسماعيلي موجود در كتابخانه آيت الله مرعشي (همراه با شماره كتاب در مخزن كتابخانه) و فهرستي از كتابهاي فقهي (صد كتاب)، حديثي، تفسيري، اصولي، رجالي شيعه را ارائه داده است.
(البته مقرر گرامي در پاورقي ص 309، جلد اول نام تفسير فخررازي را به اشتباه، كشاف ذكر كرده كه صحيح آن، مفاتيح الغيب است).
نخستين جلد كتاب، به بحث از احكام و فروعات قصاص نفس (موجبات و شروط قصاص) و دومين جلد كتاب به بحث از فروعات: ادعاي قتل و چگونگي استيفاء پرداخته و سومين جلد آن به احكام و مسائل قصاص الطرف.
مقرر بر روي هم مجموعهاي خواندني و دلپذير فراهم ساخته كه دانش پژوهان فقه را بسيار به كار ميآيد. اميد است به زودي تقريرات درس حج آيتالله مرعشي نجفي نيز از ايشان، انتشار يابد.